هێرتا مولەر حیكایەتی سەرهەڵگرتنی رۆمانییەكان دەگێڕێتەوە ‌

هێرتا مولەر حیكایەتی سەرهەڵگرتنی رۆمانییەكان دەگێڕێتەوە ‌‌
رۆمانی سەرهەڵگرتن یەكێكە لەڕۆمانەكانی هێرتا مولەر، ئەو نووسەرە ژنەی خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبی ساڵی 2009ی پێ‌ بەخشرا، ئەم رۆمانە عەبدولغەنی كاكۆ لە ئەڵمانییەوە وەریگێڕاوە بۆ كوردی‌و لەدووتوێی 191 لاپەڕەدا چاپ كراوە.
سەرهەڵگرتن حیكایەتی جەنگ‌و كاولكاریی‌و خوێنڕشتنی دیكتاتۆری رۆمانی چاوچیسكۆیە. ئەو پیاوەی رۆمانیای كرد بەقەسابخانەیەك بۆ رشتنی خوێنی خەڵكی رۆمانیا. سەدەی رابردوو سەدەی خوێنڕشتن‌و كوشتن‌و ریشەكێشكردنی مرۆڤ بوو لەسەرانسەری جیهاندا، سەدەی سەرهەڵگرتنی مرۆڤ بوو لەدەست ستەم‌و زوڵمی دەسەڵاتدارە دیكتاتۆرەكان. سەدەی ئەو ستەم‌و نەهامەتییانەبوو، كە بەسەر مرۆڤەكاندا هات، سەدەی كۆچ‌و ریشەكێشكردنی مرۆڤ بوو لەژێر دەستی دیكتاتۆرەكان‌و هەڵاتن لەجەنگ‌و گەڕان بەدوای شوێنێكی ئارام بۆ حەوانەوەو ژیان دوور لەشەڕو ترس‌و تۆقاندن.
ئەوروپا ئەو سەدەیەی بەشەڕ تێپەڕاندو پێی نایە قۆناغێكی نوێوەو ژیانی نوێی دوور لەشەڕو مەدەنییانەی هەڵبژارد، لێ‌ شەڕو ریشەكێشكردن‌و سەرهەڵگرتن هێشتا لای ئێمە، لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بەردەوامە. دوایین سەرهەڵگرتن‌و هەڵاتنی مرۆڤەكانیش لەڕۆژگاری ئەمڕۆدا، سەرهەڵگرتنی خەڵكانی بن دەستی داعشە، كە هەزاران مرۆڤی كوردو مەسیحی‌و ئێزدی لەم رۆژگارەدا لەپێناوی ژیان‌و ناموس‌و كەرامەتی خۆیاندا سەری خۆیان هەڵگرت، لەپێناوی ژیان‌و ئارامی‌و حەوانەوە دەستبەرداری زێدی خۆیان بوون‌و هەندێك بەرەو خۆرئاوا دەچن‌و دەبن بەقوربانی دەریاو هەندێك لەپەناوپەساری وڵاتانی دەوروبەردا نیشتەجێ‌ دەبن، هێشتاش سەرهەڵگرتن درێژەی هەیە.
وەختێ‌ چاو بەڕستەكانی ئەم رۆمانەدا دەخشێنین، لەچیرۆكی ئەو ستەمەی كە لە ڤیندیش‌و ئامەلی كچی دەكرێت، وەك ئەو ستەمە دێتە پێش چاو، كە لەژنانی ئێزدی دەكرێ‌ لەبن دەستی داعشدا، ئەوانیش لەپێناوی كەرامەتی خۆیاندا سەری خۆیان هەڵگرت. ئەم رۆمانەی هێرتا مولەر، كە یەكەم رۆمانی نووسەرە وەرگێڕدرابێتە سەر زمانی كوردی، چیرۆكی ستەم‌و سانسۆرو ریشەكێشكردنی خەڵكی رۆمانیایە لەسەردەمی دیكتاتۆرێكی وەك چاوچیسكۆدا.
نیكۆلای چاوچیسكۆ ئەو دیكتاتۆرەی لەساڵی 1974 تا ساڵی 1989 وەك دیكتاتۆرێكی خوێنمژ حوكمی كردو رۆمانیای وێران كرد، لەماوەی حوكمكردنیدا گورزێكی ئاسنین بوو، كە بەر جەستەی رۆمانیا كەوت‌و هەموو شتێكی وێرانكرد، ریشەكێشكردن‌و ستەم‌و سانسۆری ئازادی لەكارەكانی ئەم دیكتاتۆرە بوون.
هەموو شتێكی كرد، خوێنی هەزاران كەسی رشت لەپێناوی دەسەڵاتدا تا ئەوكاتەی خەڵكی رۆمانیا توانای بەرگەگرتنی نەماو شۆڕش هەڵگیرساو چارەنووسی چاوچیسكۆش وەك هەموو دیكتاتۆرەكانی دیكە، مەرگ‌و ریسوایی بوو. شۆڕشی رۆمانییەكان لەساڵی 1989 لە بۆخارستی پایتەختەوە دەستیپێكرد، گەرچی رۆمانییەكان قوربانی زۆریاندا لەڕێپێوانەكانی دژ بەدیكتاتۆرو بەسەدان كەس كوژران، لێ‌ توانیان كۆتایی بەسەردەمی ستەم‌و هەژاری‌و نەهامەتی بهێنن، كە بەهۆی ئەو دیكتاتۆرەوە بەسەریان هاتبوو، لەپاش ئەوەو لەهەڵبژاردنی ساڵی 1992دا رۆمانیا پێی نایە قۆناغێكی تازەوە. دیكتاتۆریش بوو بەپاڵەوانێكی خوێنمژو ناشیرینی نێو كتێبەكان‌و رۆمانی سەرهەڵگرتنیش یەك لەو رۆمانانەیە، كە چیرۆكی خوێنڕشتن‌و ئازاری رۆمانییەكان لەسایەی رەشی ئەو دیكتاتۆرەدا، دەگێڕێتەوە.
هێرتا مولەر لەم رۆمانەدا چیرۆكی ئەو مرۆڤانە دەگێڕێتەوە، كە لەژێر سایەی ئەو دیكتاتۆرەدا بەنەهامەتی‌و هەژاری‌و بەدبەختی ژیان، چیرۆكی سەرهەڵگرتنی ئەو مرۆڤانە باس دەكات لەژێر چەپۆكی رژێمی خوێنمژی چاوچیسكۆ ستەم‌و ئەشكەنجە ناچاریكردن سەری خۆیان هەڵگرن‌و لەرۆمانیا هەڵبێن.
ئەو دیكتاتۆرە، رۆمانیای كرد بە بەندینخانەیەكی گەورە. ئازادی كەوتە ژێر سانسۆرەوە. مولەریش لەڕۆمانی سەرهەڵگرتندا چیرۆكی ئەو نەهامەتیانەی رۆمانییەكان دەگێڕێتەوەو چیرۆكی ستەم‌و ئازاردان‌و سەرهەڵگرتنی مرۆڤەكانی رۆمانیای لەگوندێكدا كۆكردۆتەوە، گوندێك كە وێنەی رۆمانیای سەردەمی چاوچیسكۆیە. پاڵەوانی رۆمانەكە ڤیندیشە ئاشەوانێكی گوندەكەیە، وەك دیلی جەنگ دەگەڕێتەوە بۆ گوندەكەی. نووسەر وێنەی نائومێدی لەسیستەمی وڵات‌و ژیانی خراپی خەڵك نیشان ئەدات، ڤیندیش بیر لەوە دەكاتەوە سەری خۆی هەڵگرێ‌، جگە لەسەرهەڵگرتن چ رێگایەكی دیكە شك نابا، لەپێناوی پاراستنی شەرەف‌و كەرامەتی‌و لەپێناوی سەلامەتی‌و ژیانێكی ئارام سەری خۆی هەڵدەگرێت. رۆمانەكە بەحیكایەتی ڤیندیش دەستپێدەكات‌و دەمدەكێشێ‌و دەچێتە نێو باس‌وخواسی ئازارو ئەشكەنجەی دەسەڵاتەوە، حیكایەتی ململانێی ڤیندیش‌و سەربازان لەسەر ئامەلی-ی كچی، ئامەلی ئەو كچە جوانەیە، كە پیاوانی دەسەڵات چاویان تێبڕیوە. ڤیندیش هەوڵ‌و تەقەلاكانی بۆ ئەوەیە كچەكەی لەدەستیان رزگار بكات، دەیەوێت ناموسی خۆی بپارێزێ‌.
لەنێو رستەكانی ئەم رۆمانەدا، وەسف‌و وێنەی زۆر دەبینین، وێنەی سروشتی گوندەكە، وەسفی شتەكان، وێنەی كەسایەتییەكان، وێنەی ژیان لەگوندێكدا. هاوكات بەر چەندین رستەی شیعریی دەكەوین، بەجۆرێك رۆمانەكە پڕە لەو رستە شیعرییانە. وەك وەرگێڕ لەپێشەكییەكەدا ئاماژەی پێكردووە. ئەم بەرهەمەی مولەر رۆمانێكە پڕ لەشیعرییەت. زمانی شیعرییەت‌و سوریالیستی زاڵە بەسەر رۆمانەكەدا. گێڕانەوە لەدۆخی ناڕوونیدایەو رستە شیعرییەكان وەك توێژاڵێك بەدەوری رووداوەكانەوەن‌و چێژ دەبەخشنە باسوخواسی ناو رۆمانەكە.
هێرتا مولەر ئەو نووسەرە ژنەی، كە لەچواردە ژنەكەی خاوەنی خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبییە، لەسەرەتای پەنجاكانی سەدەی رابردوودا لەناوچەی بانات لەرۆمانیا لەدایك‌و باوكێكی شڤێبی لەدایكبووە، شڤێبی ئەو كەمینە ئەڵمانیانەن، كە بەر لەچەند سەدەیەك كۆچیان كردووە بۆ رۆمانیاو هەنگاریا. خێزانی هێرتا مولەریش لەو كەمینەیەن، لەم رۆمانەدا مولەر چیرۆكی ئەو كەمینەیەش دەگێڕێتەوە. خانەوادەی هێرتا مولەر ئازارو ئەشكەنجەی زۆر دراون، لەدوای جەنگی جیهانیی دووەم دایكی بۆ روسیا دووردەخرێتەوەو كاری زۆرەملێی پێ‌ دەكەن بەبیانووی ئەوەی لایەنگری سوپای ئەڵمانییە. هێرتا مولەر چیرۆكی ئەو نەهامەتییانەی خێزانەكەی دەگێڕێتەوە. كاریگەری ئەو رۆژگارە سەختەی لەسەرە. هێرتا مولەر پاش تەواوكردنی خوێندنی زانكۆ، لەدەزگایەكدا كاری وەرگێڕان دەكات. لەساڵی 1979دا پۆلیسی نهێنی رۆمانیا داوای لێ‌ دەكەن بەنهێنی كاریان بۆ بكات، دوای ئەوەی هێرتا مولەر رازی نابێ‌، لەكارەكەی دەردەكرێت‌. ئەم نووسەرە بەوە ناودارە، كە رۆمانەكانی باسی ستەم‌و ئەشكەنجەی دیكتاتۆری رۆمانیا دەگێڕێتەوە.
هێرتا مولەر لەساڵی 1982دا یەكەم كۆمەڵە چیرۆكی بڵاودەكاتەوە، بەڵام دەزگای سانسۆری رۆمانی بەشێكی لێ‌ سانسۆر دەكەن‌و بەرهەمەكە بەناڕێكی بڵاودەبێتەوە. ئیدی مولەر بەناچاری رێگای دەربازبوون‌و سەرهەڵگرتن دەگرێتەبەرو لەساڵی 1987دا رۆمانیا بەجێدەهێڵێ‌و لەئەڵمانیا نیشتەجێ‌ دەبێت‌. لێرەوە لەكەشێكی ئازادانەدا پەرە بەنووسین‌و بڵاوكردنەوەی بەرهەمە ئەدەبییەكانی دەدات‌و هەرزوو جێ پێی خۆی دەكاتەوە لەنێوەندی ئەدەبیدا.
لەبەرهەمەكانیدا ستەمی دیكتاتۆرو سەرهەڵگرتن‌و جەنگ‌و ریشەكێشكردن ئەو چیرۆكانەن كە پانتاییەكی زۆریان داگیركردووە. لەڕۆمانە ناودارەكانی رۆمانی (جەواز سەفەر، ژوان، كۆمەڵە چیرۆكی نزماییەكان، كۆمەڵە وتاری حەریرو برسییەكان‌و … چەندین بەرهەمی ئەدەبی دیكە. لەو بەرهەمانەشی، كە وەرگێڕدراون بۆ عەرەبی (ارجوحە النفس- الملك ینحنی لیقتل- اسقاگات- حیوان القلب و… تاد) لەپای ئەو هەموو بەرهەمەی نووسیوێتی زیاتر لە بیست خەڵاتی وەرگرتووەو لەهەموویان دیارتر خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبییە، كە لەساڵی 2009دا پێی بەخشرا.

له‌ کوردستانی نوێ‌وه‌