كوردستان لەنێوان سیڤەر و سنورە دەسكردەكاندا

کوردستان لەنێوان سیڤەر و سنورە دەسكردەكاندا
نووسینی: هیسه‌ر لێهه‌ر واگنه‌ر
وه‌رگێڕانی: شه‌فیقی حاجی‌خدر
چاپی دووه‌م

كوردستان لەنێوان سیڤەر و سنورە دەسكردەكاندا

“سیڤەر بۆ كورد لایەنی ئیجابی‌ و سلبی هەبوە، وەك دۆكیومێنت‌ و سیاسەت تاڕادەیەك باش بوە، بەڵام وەك خاك دابەشكردن كارەسات بوە”

لەچەند رۆژی رابردودا چاپی دوەمی كتێبی كوردستان لەنێوان سیڤەر و سنورە دەسكردەكاندا، بەكەمێك دەسكاری‌ و بەكۆمەڵێك زانیاری تازە و ورد و نهێنی، كەوتە بازاڕەوە. لەو كتێبەدا هۆكاری مۆركردن‌ و بەندەكان‌و ناوەرۆكی پەیمانی سیڤەر و چەند زانیارییەكی دیكە خراوەتە ڕو.

ئا: ئاكۆ حەمەد رابی

لەڕێگەی خوێندنەوەی ئەم كتێبە ئاشنا دەبیت بەدیوە ئاشكراو شاراوەكانی پەیمانی سیڤەر، ئەو پەیمانەی كە كورد لەسەدەی بیستەم بەتاكە فریادرەسی خۆی دەزانی بۆ رزگار بون لەزوڵم‌و ژێردەستەیی‌ و دەستەبەربونی مافەكانی. پەیمانی سیڤەر لە ١٠ی ئابی ساڵی ١٩٢٠لە نێوان چەند دەوڵەتێك واژۆكرا. لەو پەیمانەدا لەبەندەكانی ٦٢- ٦٣ ئاماژەی بەچەند ماف‌ و داخوازییەكی نەتەوەی كورد، كردوە.
كتێبی كوردستان لەنێوان سیڤەر و سنورە دەستكردەكاندا، لێكۆڵینەوەیەكی مێژویی گرنگە دەربارەی چۆنیەتی بەستنی رێكەوتننامەی سیڤەر، كە چۆن خاكی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی (پیاوە نەخۆشەكە) بەپێی لۆژیكی هێز و بردنەوە لە جەنگی یەكەمی جیهاندا دابەشكرا. لەو دابەشكردنەشدا بەگەڕانەوە بۆ هەندێ بنەما بەتایبەتی چواردە بنەماكەی ودرۆ ولسن سەرۆكی ئەوسای وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا، نەتەوە بن دەستەكانی دەوڵەتەی عوسمانی نەخاسمە ئەرمەن‌و كورد، تاڕادەیەك دان بەمافی نەتەوایەتی لەقەوارەی سەبەخۆدا نرا.
بەڵام ئەوەی جێی باسە سەبارەت بەكورد سیڤەر لەسەرێكەوە دانی بەمافی نەتەوەییەوە نا بەڵام لەسەرێكی دیكەشەوە لەبارەی دابەشكردن‌ و دابڕاندنی خاكەكەی غەدرێكی زۆری لێكرد. كتێبەكە لەنوسینی لێكۆڵەرەوە هیسەر لێهر واگنەرە. كتێبەكە بەشێكە لەزنجیرە كتێبێك سەبارەت بەسنورە دەستكردەكان.
كتێبەكە دو پێشەكی بۆ نوسراوە، یەكەمیان لەلایەن سیناتۆر جۆرج میشێل‌و دوەمیشیان لەلایەن مامۆستای زانكۆ جێمس ماترێیەوە نوسراوە. ئەو كتێبە لەئەمریكا و لەخانەی چێلسی چاپ‌ و پەخش‌ و بڵاوكراوەتەوە. وەرگێڕانە كوردییەكە، چاپی دووەمە، ٣٠٠ لاپەڕەیە و لەلایەن شەفیقی حاجی خدر نوسەر و وەرگێڕی ناسراوی كورد، كراوەتە كوردی‌ و لەناوەندی ئاوێر لەهەولێر چاپ‌ و بڵاوكراوەتەوە. لەنێو كوردا رێككەوتنامەی سیڤەر لوتكەی بڕوانامە نێودەوڵەتییەكانە، كە دانی بەمافە نەتەوەییەكانەوە نابێ.
لەوێشەوە سنوری دەوڵەت‌ و قەوارەی سەربەخۆ كێشراوە و وڵاتە زلهێزەكانی ئەوكاتیش بەفەرمی واژۆیان لەسەر رێكەوتنامەكە كردوە. هەربۆیە لەنێوماندا سیڤەر بۆتە ناوی كوڕان‌و كچانمان. بەڵام بۆئەوەی باشتر لەهەمو كونج‌ و كەلەبەرەكانی سیڤەر بگەین، بۆ ئەوەی بزانین ئاخۆ كوردستان لەسەرەتای سەدەی رابردوو چۆن دابەشكراوە، چۆن هەر لەگۆترە خاكەكەی دراوەتە هێزەكانی بێگانە، بۆ ئەوەی لایەنە دۆكیۆمێنتارەكەی رێكەوتنامەكە، هەروەها ئەو لایەنەی، كە تائێستا داخی بۆ دەخۆین كە بۆچی جێبەجێ نەكراوە و تا هەنوكەش لەبن باری ئەو دابەشبونەدا دەناڵێنین، پێویستە ئەم كتێبە بخوێننەوە، كە نوسەر زۆر وردەكاریانە و بابەتیانە پرسەكەی شیكردۆتەوە.
ئاخر گەر مێژوی دوێنێ دابەشبون‌ و داننان بەمافی قەوارەی سەربەخۆ نەزانین، چۆن ئەمڕۆ داوای سەربەخۆیی بكەین. كتێبەكە خۆی لەسەر بەندەكانی پەیماننامەی سیڤەرە، هەمو لایەنەكانی باسكراون، هەر لەسەرەتاكەی، كە چۆن رێكەوتنامەكە پێكهات، چی وایكرد رێكەوتنامەكە سازبكرێ، چ دەوڵەتێك‌ و چ رێكەوتنامەی دیكە زەمینەی سیڤەری خۆشكرد، رۆڵ‌ و رەوشی دەوڵەتی عوسمانی لەسەردەمی بەر لەسیڤەر و لەكاتی سیڤەر. چەند دەوڵەت‌ و چ دەوڵەتێك رۆڵی سەرەكی لەسیڤەردا بینی، بەقازانجی كێ شكایەوە.
ناوەڕۆكەكەی بەدووروودرێژی باسی كوردستان، ئەرمێنیا و فەلەستین دەكا، بەدرێژی باسی سنوری دابەشكردنی كوردستانی تێدا كراوە. شتێكی گرنگ ئەوەیە گوایە سیڤەر ئیمزا (پەسەند) نەكراوە بۆیە جێبەجێنەكراوە، بەڵام وەك كتێبەكە رونی دەكاتەوە وانییە، سیڤەر وەك رێكەوتنامەیەك ئیمزا كراوە، بەڵام جێبەجێنەكردنەكەی بۆ هۆكاری دیكە دەگەڕایەوە، بۆ ئەرمەنەكان‌ و بۆ ئەمریكا و دەگەڕایەوە. رۆڵی ئەمریكا لەسیڤەر زۆر گرنگبوە.
ئەوەی ئەم كتێبە بخوێنێتەوە بەتەواوی لە رێكەوتنامەی سیڤەر دەگا. بەخوێندنەوەی كتێبەكە رای خوێنەر لەسەر سیڤەر دەگۆڕێ. سیڤەر بۆ كورد لایەنی ئیجابی‌و سلبی هەبوە، وەك دۆكیومێنت‌و سیاسەت تاڕادەیەك باش بوە، بەڵام وەك خاك دابەشكردن كارەسات بوە.
شەفیقی حاجی خدر كە كتێبەكەی لەزمانی ئینگلیزییەوە كردۆتە كوردی، لەلێدوانێكدا بۆ ئاوێنە جەختی لەوەكردەوە كە وەرگێڕانی ئەو كتێبە زۆر گرنگ‌و پێویست بوە بۆ كتێبخانەی كوردی‌و بۆ لێكۆڵەرو مێژونوسانی كورد، هەر بۆیەش كتێبەكەی وەرگێڕاوەو بەگوتەی ناوبراویش ئەم كتێبە كە ئێستا چاپی دوەمی لەزۆربەی كتێبخانەكانی كوردستان دەستدەكەوێت، لە لایەن خوێنەرانی كوردەوە پێشوازییەكی زۆری لێكراوە. بەتایبەت چونكە پەیمانی سیڤەر گرنگی‌ و تایبەتمەندی زۆری بۆ نەتەوەی كورد هەبوە.
شەفیقی حاجی خدر جەختی لە سەر ئەوەشكردەوە كە خوێنەری كورد لەكاتی خوێندنەوەی ئەو كتێبەدا زۆر راستی نەوتراوی لە بارەی سیڤەرەوە بۆ ئاشكرا دەبن كە بۆ یەكەمجارە لەڕێگەی وەها كتێبێكەوە ئەو نهێنی‌و زانیارییانە بڵاو دەكرێنەوە. ناوبراو بڕواشی وایە كە پێویستە هەمو فێرخوازێكی بەشی مێژو و مێژودۆستانی كورد زیاتر و زیاتر لەبارەی پەیمانی سیڤەرەوە بخوێننەوە، چونكە سیڤەر لەمێژوی نوێ‌ و هاوچەرخی كورد و لە خەیاڵدانی مرۆڤی كورد، پێگەی تایبەتی خۆی هەیە.
ماڵپه‌ڕی ئاوێنه‌